Στις
αρχαίες πηγές υπάρχουν αρκετές εκδοχές σχετικά με την γενεαλογία, την
προέλευση, το πλήθος και τις ιδιότητές τους. Τα ονόματα των Καβείρων
ετυμολογούνται από τα ρήματα κάω, κύω ή κάπτω. Η λέξη "Κάβειροι"
σχετίζεται, ενδεχομένως, ετυμολογικά με την λέξη Κύπρος, καθώς οι ρίζες
(Καβρ-) και (Κυπρ-) είναι περίπου ταυτόσημες αν δεχθεί κανείς τον κανόνα
εναλλαγής των χειλικών συμφώνων (π, β, φ). Η εσωτερική διδασκαλία των
Καβείριων μυστηρίων ήταν η γέννηση ή μάλλον η πνευματική αναγέννηση του
ανθρώπου.
Τα
Καβείρεια τελούνταν κυρίως στην Σαμοθράκη την Λήμνο την Ίμβρο, αλλά και
στην Θράκη, στην Μακεδονία, καθώς και στην Βοιωτία. Εύλογη φαίνεται να
είναι η υπόθεση πως οι Κάβειροι ήταν ηφαιστειακά πνεύματα και πως η
αρχαιότατη λατρεία τους ξεκίνησε στους Πελασγούς και διαδόθηκε σε
ολόκληρη την Ελλάδα.
Μια
σημαντική πληροφορία έχει διασώσει ο Χριστιανός συγγραφέας Ιππόλυτος
(2ος μ.χ αιώνα): "Διότι οι Σαμοθράκες σαφώς ονομάζουν τον τιμώμενο παρ'
αυτών εις τα μυστήρια, τα οποία επιτελούν, τον Αδάμα τον αρχικόν
άνθρωπον. Υπάρχουν δε εις το ιερόν της Σαμοθράκης δυο αγάλματα γυμνών
ανθρώπων, εχόντων και τας χείρας τεταμένας άνω προς τον ουρανόν και τους
φαλλούς εστραμένους προς τα άνω, όπως έχει και το εν Κυλλήνη άγαλμα του
Ερμού, τα προειρημένα αγάλματα είναι εικόνες του αρχανθρώπου και του
αναγεννώμενου πνευματικού ανθρώπου, ο οποίος είναι κατά πάντα ομοούσιος
προς εκείνον τον άνθρωπον".
Σχετικά με τα ονόματα και τις ιδιότητες των Καβείρων υπάρχουν πολλές θεωρίες.
Ο
Στράβων γράφει "Διά τους εν Σαμοθράκη τιμωμένους Θεούς πολλοί έχουν
είπει ότι είναι οι Κάβειροι οι ίδιοι, αλλά ούτε αυτοί οι ειπόντες τούτο,
ημπορούν να μας είπουν οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι".
Ο
Μνασέας απεκάλυψε τέσσερα ονόματα: Αξιόκερσος (ταυτίζεται με τον
Ήφαιστο ή τον Δία αλλά κυρίως τον Άδη ή Πλούτωνα), Αξίερος (Δήμητρα),
Αξιόκερσα (κυρίως η Περσεφόνη ή σε κάποιες παραλλαγές η Αθηνά) και
Καδμίλος ή Κάδμιλος ή Κασμίλος (Ερμής).
Οι πρώτοι τρεις εμφανίζονται ως μια Αγία Τριάδα με την Μητέρα τον Πατέρα και την Κόρη.
Κατά
άλλους, υπάρχουν δύο Θεοί η Αξίερος και ο Αξιόκερσος προστάτες της Θεάς
Αξιοκέρσα, ενώ ο τέταρτος είναι ο Αγγελιαφόρος ο οποίος συμπληρώνει την
Τετράδα.
Άλλοτε εμφανίζονται ως γιοι του Δία ή του Ήφαιστου και της Καβείρας, κόρη του Πρωτέα, έχοντας μορφή Καρκίνων.
Κατά
μια ακόμα θεωρία, πρόκειται για θεότητες στην υπηρεσία της Ρέας. Ο
Πλούταρχος γράφει για τις απόρρητες πληροφορίες που γνώριζε αλλά δεν
μπορούσε να αποκαλύψει:
"Οποίοι
τινές είναι οι Κάβειροι και όποια τινά μυστήρια τελούν εις την Μητέρα
Ρέαν θα ζητήσω συγγνώμη από τους φιλομαθείς διά την σιωπήν μου αυτήν.
Οποία δε η παρακαταθήκη και τα εις αυτήν τελούμενα δεν μοι επιτρέπεται
να γράψω".
Τέλος, κάποιες θεωρίες τους τοποθετούν ως γραφείς του Θωθ - ταυτίζεται με τον Ερμή.
Χαρακτηριστικά
της λατρείας τους είναι η μυστικότητα, η μύηση καθώς και η αποφυγή
προσφώνησης των πραγματικών ονομάτων αντικαθιστώντας τα με την
προσφώνηση «Θεοί, Ισχυροί, Μεγάλοι». Η χριστιανική προσφώνηση του Θεού
ως «Άγιος ο Θεός, άγιος ισχυρός, άγιος αθάνατος κλπ» πολύ πιθανόν να
προέρχεται από τη προσφώνηση των Καβείρων.
Κατά
μυστικιστικές διδασκαλίες, οι αρχικοί Κάβειροι είναι ο Κάβειρος και η
Καβειρώ από τους οποίους προέρχονται τρείς αρσενικοί Κάβειροι οι οποίοι
με τον Πατέρα σχηματίζουν τον Αιθέριο Σπόρο και τρεις θηλυκές Καβειρίδες
οι οποίες με την μητέρα αποτελούν τον αντίστοιχο υλικό. Η αέναη ένωσή
τους δημιουργεί τον Κόσμο.
