14 Ιανουαρίου του 1914. Ο Χένρι Φορντ ανακοινώνει καινοτομίες στη γραμμή παραγωγής αυτοκινήτων της εταιρείας του. Ένα αυτοκίνητο χρειάζεται τώρα 93 λεπτά για να κατασκευασθεί από 12 ώρες προηγουμένως. 100 χρόνια μετά, ο καπιταλισμός είναι ακόμα κυρίαρχος και η βαριά βιομηχανία χρωστάει πολλά στον "φορντισμό".
"Ο άνθρωπος που έβαλε τον κόσμο πάνω σε ρόδες". "Ο κατακτητής από τις ΗΠΑ", ή ο "celebrity βιομήχανος".
Ο Χένρι Φορντ είναι ο άνθρωπος που συνέδεσε το όνομα του με την βιομηχανία αυτοκινήτων που άφησε και αφήνει το στίγμα της στην παγκόσμια αγορά αλλά και με την αυτοματοποίηση της παραγωγής. Μετά την καθιέρωση των ιδεών του στη βαριά βιομηχανία, τίποτα δεν θα ήταν πια το ίδιο. Ούτε για τη βιομηχανία, ούτε για τα συνδικάτα και τα εργασιακά δικαιώματα.Ο ιδρυτής της αυτοκινητοβιομηχανίας "Ford Motor Company" θεωρείται και ο πατέρας της γραμμής συναρμολόγησης που χρησιμοποιείται στην μαζική παραγωγή.
Μιλάμε κοινώς για τον άνθρωπο που εισήγαγε "ορθολογικούς" τρόπους παραγωγής, όπως έλεγε, με τους οποίους πέτυχε χαμηλές τιμές με σταθερή ποιότητα των τελικών προϊόντων και χωρίς αυξηµένες αποδοχές των εργαζομένων.
Αυτές οι μέθοδοι παραγωγής που ονομάστηκαν ιδίως από µαρξιστές µελετητές, "φορντισµός", διαδόθηκαν κυρίως µετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και αποτέλεσαν τον τυπικό τρόπο παραγωγής για µια ολόκληρη εποχή.
Μέσα από τις μεθόδους που εφάρμοσε, κατάφερε μέσα σε 18 μήνες να μειώσει τον χρόνο συναρμολόγησης/κατασκευής ενός Model T από 12μιση ώρες σε κάτι παραπάνω 90 λεπτά θέτοντας νέα δεδομένα στην αυτοκινητοβιομηχανία. Το περίφημο Model T, είχε μπει άλλωστε στη παραγωγή από την 1η Οκτωβρίου του 1908. Είναι το πρώτο Ι.Χ. προσιτό και στους μη προνομιούχους.
Το 1914 η Φορντ πουλάει 250.000 αυτοκίνητα. Το 1916 τα διπλάσια. Το 1918 τα μισά αυτοκίνητα στην Αμερική είναι Ford Τ. Στην αυτοβιογραφία του αναφέρεται στην εποχή εκείνη με την περίφημη φράση: “Κάθε πελάτης μπορεί να διαλέξει το χρώμα του αυτοκίνητου που θα πάρει, αρκεί να είναι μαύρο”. Το μαύρο ήταν πιο ανθεκτικό στο χρόνο.
Οι υπόλοιποι κατασκευαστές τον χαρακτηρίζουν προδότη. Όταν σταματήσουν να τον κατηγορούν θα αρχίσουν να τον μιμούνται. Κι όταν οι αυτοκινητοβιομηχανίες θα μπουν στη μαζική παραγωγή θα ακολουθήσουν και όλες οι υπόλοιπες.
Henry Ford
Ποια ήταν όμως τα βασικά χαρακτηριστικά του φορντισμού;
Ο Φορντισμός σαν όρος, χρησιμοποιήθηκε από τον A. Gramsci (1988) τη δεκαετία του 1930 για να περιγράψει την ορθολογικοποίηση της παραγωγής που ακολούθησε την κρίση του 1929 στην Αμερική.
Ο John Allen στο βιβλίο του "H Νεωτερικότητα Σήµερα", (εκδόσεις Σαββάλας) εξηγεί τα κύρια χαρακτηριστικά του:
Βασικά χαρακτηριστικά του φορντισµού είναι οι µεγάλες αγορές, η επεξεργασία των πρώτων υλών, η συνεχής µαζική παραγωγή των προϊόντων σε µεγάλη κλίµακα σε συνδυασµό µε τη µαζική κατανάλωση, η χρήση µηχανηµάτων για την κατασκευή τυποποιηµένων προϊόντων, η διαίρεση της παραγωγής σε πολλά προκαθορισµένα µέρη (καταµερισµός εργασίας σε ηµιειδικευµένους, διαίρεση χειρωνακτικής και πνευµατικής εργασίας) και σε προκαθορισµένο ρυθµό, η επιδίωξη µείωσης του κόστους των εργατών και της παραγωγής, η ύπαρξη ενός θεσµικού δικτύου οικονοµικών ρυθµίσεων και κανονισµών µε άµεσο στόχο την επίτευξη ισορροπίας ανάµεσα στη µαζική παραγωγή και την κατανάλωση.
Ο φορντισµός απαιτεί µεγάλες αγορές προκειµένου να καταναλωθούν οι µεγάλες ποσότητες των τυποποιηµένων προϊόντων, γεγονός που θα επιφέρει την γρήγορη απόσβεση του κόστους. Η δηµιουργία αυτών των αγορών είχε σαν αποτέλεσµα την ανάπτυξη ενός θεσµικού µηχανισµού για τον έλεγχο των αγορών, µέσω εθνικών και υπερεθνικών ρυθµίσεων, διαπραγµατεύσεων µε τα σωµατεία κλπ. που στοχεύουν στο συντονισµό ανάµεσα στη µαζική παραγωγή και την κατανάλωση.
Οι τρεις καινοτομίες του Φορντ
ο Φορντ βασίστηκε στη θεωρία του Τέυλορ για την ορθολογική οργάνωση και τη μηχανοποίηση της παραγωγής που έγινε γνωστή ως "επιστημονική διοίκηση της επιχείρησης" ή "τεϋλορισμός".
Όπως γράφει ο Κώστας Γαλανόπουλος σε άρθρο του που δημοσιεύεται στο επιστημονικό περιοδικό "Intellectum", o Φορντ, οικειοποιούμενος ορισμένες από τις αρχές της, θέλησε να προσεγγίσει και να εξυπηρετήσει κάτι που δεν είχε ξανακουστεί έως τότε, τη μαζική παραγωγή. Τρεις ήταν οι κύριες καινοτομίες του Φορντ:
Πρώτον εκλογίκευσε τις αρχές της εργασίας, αναλύοντας τις δουλειές που απαιτούσαν τεχνικές "χρόνου και κίνησης". Οι τεχνικές αυτές βοηθούσαν στο να επιλεγεί "ο ένας και μοναδικός βέλτιστος τρόπος" εκτέλεσης κάθε εργασίας, ενώ η τελευταία χωριζόταν σε πολλές απλές και επαναλαμβανόμενες μερικότερες εργασίες που έπρεπε να γίνονται σε συγκεκριμένο χρόνο, προκειμένου να είναι αποδοτικές.
Μπορούσαν να γίνουν όχι μόνο από ειδικευμένους τεχνίτες, αλλά κι από ημιειδικευμένους ή ανειδίκευτους εργάτες/συναρμολογητές, οι οποίοι εκτελούσαν μόνο χαμηλού επιπέδου καθήκοντα μπροστά από μια απλή μηχανή. Αυτές οι απλές μηχανές αποτέλεσαν τη δεύτερη καινοτομία του Φορντ και ονομάστηκαν "farmer machines", επειδή με μια πολύ απλή εκπαίδευση ήταν εύκολο να τις χρησιμοποιήσει ακόμη και ένα εντελώς ανειδίκευτο αγροτόπαιδο.
Η πιο σπουδαία καινοτομία, όμως, του Φορντ ήταν η εισαγωγή της γραμμής παραγωγής, ενός ιμάντα δηλαδή, που δούλευε ασταμάτητα μπροστά από τους εργάτες και μετέφερε το ημιτελές προϊόν από τον έναν εργάτη στον άλλον. Αυτός έδωσε τη δυνατότητα στον Φορντ, όχι μόνο να ελέγξει την παραγωγή, αλλά και να αυξήσει την ταχύτητα της γραμμής παραγωγής, η οποία συνήθως συνοδευόταν από μια υψηλού επιπέδου τυποποίηση των προϊόντων.
Η εισαγωγή της γραμμής παραγωγής ήταν τόσο σημαντική και επηρέασε τόσο πολύ την ανθρώπινη ζωή μέχρι σήμερα, ώστε ο σημερινός τομέας των υπηρεσιών να θεωρείται μετεξέλιξή της.
Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα της επίδρασής της σημειώνεται αυτό των σούπερ-μάρκετ:
"Τα προϊόντα που έχει αγοράσει ο πελάτης ακολουθούν την πορεία τού ιμάντα και ο γραμμικός τους κώδικας (bar code) "σαρώνεται" με ειδικό μηχάνημα από έναν χειριστή που εκτελεί μια μονότονη σειρά επαναλαμβανόμενων δράσεων".
Το "Five Dollar Day". Και εγένετο, ημερομίσθιο και 8ωρο
Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι στο φορντιστικό σύστημα παραγωγής ολοκληρωτικά υπεύθυνη για κάθε απλή εργασία είναι η διοίκηση της επιχείρησης.
Ο Φορντ, όμως, πήγε ακόμη παραπέρα, εισάγοντας και μια νέα μέθοδο ελέγχου της εργασίας, που ονομάστηκε "Five Dollar Day" ("Ημερομίσθιο των πέντε δολαρίων") και σήμανε μια νέα εποχή για την εργασιακή οργάνωση της επιχείρησης.
Το "Five Dollar Day" ήταν ένα πακέτο ημερήσιας αποζημίωσης που δεν δινόταν στον καθένα. Οι εργάτες που δικαιούνταν τα πέντε δολάρια έπρεπε να πληρούν συγκεκριμένες προϋποθέσεις:
έξι μήνες συνεχούς απασχόλησης, ηλικία άνω των 21 ετών, ικανοποιητικές προσωπικές συνήθειες στο σπίτι και στη δουλειά (εντιμότητα και σύνεση) και καθόλου κατανάλωση αλκοόλ και καπνού. Όλα αυτά τα κριτήρια είχαν διερευνηθεί στο νεοϊδρυθέν "Κοινωνιολογικό Τμήμα" της επιχείρησης του Φορντ. Η πλευρά αυτή του φορντισμού αποκαλύπτει τη σχέση του τεϋλορισμού και του φορντισμού με τον πατερναλισμό. Η τελευταία γίνεται φανερή, εάν λάβουμε υπόψη μας ότι η διοίκηση της επιχείρησης διπλασίασε μεν το ημερομίσθιο των εργατών, έμμεσα, όμως, στόχευσε στον απόλυτο έλεγχο των απαιτήσεών τους.
Βάσει του "Five Dollar Day", το ημερήσιο ωράριο εργασίας μειώνεται από 9 σε 8 ώρες και η ημερησία αμοιβή αυξάνεται από $2.34 σε $5.
Τσάπλιν εναντίον Φορντ
Πλήθος ταινιών αλλά και λογοτεχνικών έργων έχουν εμπνευστεί από τις ημέρες και τα έργα του Χένρι Φορντ. Το πιο εύστοχο εικαστικό σχόλιο ωστόσο, ήταν και παραμένουν οι “Μοντέρνοι Καιροί” του Τσάρλι Τσάπλιν.
Στην ταινία του 1936, εμφανίζεται ο γνωστός αλητάκος του Τσάπλιν με το χαρακτηριστικό καπέλο και μουστάκι, ο οποίος αγωνίζεται να επιβιώσει στον μοντέρνο για εκείνον, βιομηχανοποιημένο κόσμο.
Το φιλμ έχει φόντο το μεγάλο οικονομικό και χρηματηστηριακό κραχ του 1929 και αποτελεί ένα σχόλιο στην απεγνωσμένη εύρεση εργασίας σε μια κοινωνία με τεράστια για την εποχή ανεργία. Στην ταινία γίνονται ειρωνικές αναφορές για την έντονη βιομηχανοποίηση και την επιρροή που κατά τον Τσάπλιν έχει αυτή στις συνθήκες εργασίας, όπως η λωρίδα παραγωγής του Φορντ.
Το who is who του Χένρι Φορντ
Γεννήθηκε στο Μίσιγκαν στις 30 Ιουλίου 1863 και ήταν το πρώτο από τα έξι παιδιά του Γουίλιαμ και της Μαίρης Φορντ, μεταναστών από την Ιρλανδία που είχαν φτάσει στην Αμερική το 1847 και ασχολήθηκαν με τη γεωργία. Η αρχική προοπτική του ήταν να δουλέψει στην οικογενειακή φάρμα. Το μέλλον του όμως ήταν εντελώς διαφορετικό.
Όταν πρωτοπήγε σε μεγάλη πόλη και ήρθε σε επαφή με διάφορες μηχανές της εποχής, ανακάλυψε τι ήθελε να κάνει, χωρίς ποτέ να ξεκόψει από την εξοχή και την αγροτική δραστηριότητα. Την περίοδο 1913-1924 συστάθηκε η θρυλική παρέα που έμεινε στην ιστορία με ένα προσωνύμιο.
"The Vagabonds"
Οι "Vagabonds" ("Οι περιπλανώμενοι"), αποτελούνταν από τον Φορντ, τον Τόμας Εντισον, τον κατασκευαστή ελαστικών Χάρβεϊ Φαϊαρστόουν και τον ποιητή, Τζον Μπάροουζ.
Θεωρούσε την ημέρα του γάμου του με την Κλάρα Μπράιαντ, τον Απρίλιο του 1888, την ευτυχέστερη της ζωής του και το 1893 απέκτησε το μοναδικό του παιδί, τον Εντσελ, που πέθανε από καρκίνο, μερικά χρόνια πριν από το δικό του τέλος. Σαν παιδί μαστόρευε οτιδήποτε και περνούσε την ώρα του φτιάχνοντας τα ρολόγια των γειτόνων του. Η πρώτη του δουλειά ήταν στην Ηλεκτρική Εταιρεία που είχε ιδρύσει ο Τόμας Έντισον και εκεί άρχισε δοκιμές και πειράματα παντός είδους.
Μια εταιρεία που πτώχευσε στο Ντιτρόιτ. 116 χρόνια μετά, πτώχευσε η πόλη
Το πρώτο του όχημα ήταν το Quadricycle, με το οποίο έκανε βόλτες στο Ντιτρόιτ το 1896 και αυτό τον βοήθησε για ένα δάνειο με το οποίο ίδρυσε την Detroit Automobile Company, η οποία σύντομα πτώχευσε και επέστρεψε στην προηγούμενη δουλειά του. Δεν πτοήθηκε όμως. Ίδρυσε τη Henry Ford Company, από την οποία σύντομα αποχώρησε (και η οποία μεταλλάχθηκε στην εταιρεία Cadillac) για να δημιουργήσει, στις 16 Ιουνίου του 1903, τη Ford Motor Company, με την οποία και κατέκτησε ολόκληρο τον κόσμο.
Λίγους μήνες αργότερα το πρώτο Ford Model Α κυλούσε στους δρόμους του Ντιτρόιτ. Στη συνέχεια, όπως γράψαμε και παραπάνω, δημιούργησε τη γραμμή παραγωγής, έδωσε κίνητρα στους εργαζόμενους και έκανε εφευρέσεις που βελτίωσαν το προϊόν του. Μεταξύ άλλων, έριξε στην αγορά τα φτηνά τρακτέρ και συμμετείχε στην κατασκευή αεροπλάνων.
Αμφιλεγόμενος όσο λίγοι
Το 1918, μετά από προτροπή του προέδρου Γούντρο Γουίλσον, ο Φορντ διεκδίκησε την έδρα του Μίσιγκαν στη Γερουσία με στόχο να ενισχυθεί η ομάδα που υποστήριζε τη συμμετοχή της Αμερικής στην Κοινωνία των Εθνών.
Στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ο Φορντ πέρασε όλα τα εργοστάσιά του στη Διεύθυνση Πολεμικού Υλικού της κυβέρνησης, έναντι αδράς αμοιβής. Ο θρύλος λέει ότι είχε καταφέρει να κλείσει συμφωνία να μη βομβαρδιστούν τα τρία εργοστάσια που είχε στη Γερμανία και κατασκεύαζαν τανκς, κινητήρες αεροπλάνων και υποβρύχια. Το 1945, οι Σύμμαχοι μπήκαν στο ερειπωμένο Αμβούργο και βρήκαν σχεδόν άθικτο το κεντρικό εργοστάσιο Φορντ.
Ο Χένρι Φορντ είναι ο μόνος Αμερικανός που αναφέρεται στο "Mein Kampf" του Χίτλερ. Το 1920 αγόρασε μια εβδομαδιαία εφημερίδα, την "Dearborn Independent", για να προβάλει τον "ορθό δρόμο ανάπτυξης" που ευαγγελιζόταν ο Χίτλερ και να στηλιτεύσει τον "εβραϊσμό" στον οποίο φόρτωνε περίπου όλα τα δεινά της ανθρωπότητας.
Για πολλά χρόνια η αρθρογραφία του αποτελούσε πρώτη ύλη για τη συνθηματολογία του Γκέμπελς κ.ά. Για το "πολύτιμο έργο" του τιμήθηκε από τους χιτλερικούς με τον Μέγα Σταυρό του Γερμανικού Αετού. Ωστόσο ουδέποτε αποκλείστηκε εργάτης, υπάλληλος κλπ στις εταιρείες του αν ήταν Εβραίος.
Από την άλλη, ο Χένρι Φορντ ήταν ο πρώτος Αμερικανός μεγαλοβιομήχανος που έδωσε ειδίκευση σε μαύρους στα πλαίσια του "κοινωνικού καπιταλισμού" του.
Στα εργοστάσια του απαγορευόταν ο συνδικαλισμός, ενώ δεν δίστασε να απολύσει εκατοντάδες εργαζομένους για ιδεολογικούς λόγους. Φανατικός εχθρός των συνδικάτων, συγκρότησε ολόκληρη ιδιωτική αστυνομία για να εμποδίσει την οργάνωση των εργατών του (κάτι που τελικά δεν κατάφερε να αποφύγει) και το ειδικό "Κοινωνιολογικό Τμήμα", που λειτουργούσε ως "αστυνομία σκέψης" των εργατών, στελεχωμένο με καταρτισμένους ψυχολόγους.
Όλα αυτά, μέχρι να αλλάξει και πάλι ρότα, μετά από προτροπή της αγαπημένης του γυναίκας, και να υποστηρίξει ανοιχτά την Συνδικαλιστική Ένωση Αυτοκινήτου.
Το 1937 χρηματοδότησε τον ηγέτη της Γουόλτερ Ρόιτερ, τον οποίο, ύστερα από πρόσκληση του Στάλιν, έστειλε στη Σοβιετική Ένωση για να δημιουργήσει βιομηχανία αυτοκινήτων.
Ο Χένρι Φορντ πλούσιος και διάσημος, ήταν κοινωνικός και κοσμικός, δημιούργησε μουσεία και ιδρύματα και όταν η σορός του εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα πέρασαν πάνω από 100.000 άτομα για να τον τιμήσουν.
Απεβίωσε την 29 Σεπτεμβρίου του 1950 σε ηλικία 84 ετών.
Πέρα από το έργο της ζωής του, τη Ford Motor Company, άφησε κληρονομιά το Ίδρυμα Φορντ (Ford Foundation), που παρέχει σταθερά κονδύλια και αθρόα χρηματοδότηση σε ερευνητικά προγράμματα, εκπαιδευτικές δράσεις και αναπτυξιακές πρωτοβουλίες.
Και όπως είπε ο κωμικός Γουίλ Ρότζερς:
"Θα περάσουν εκατό χρόνια για να καταλάβουμε τελικά αν μας βοήθησε ή μας πλήγωσε. Ένα είναι σίγουρο: δεν μας άφησε όπως μας βρήκε".
Το σίγουρο είναι πως 100 χρόνια μετά, τα εργασιακά δικαιώματα συνεχίζουν να καταπατώνται την ώρα που ο καπιταλισμός παραμένει ζωντανός παρά τα σκαμπανεβάσματα του. Άγνωστο το τι θα συνέβαινε, αν δεν είχε βάλει ο Χένρι Φορντ το χέρι του στην ιστορία της παραγωγής.
Οι σημαντικότερες "ατάκες" του Χένρι Φορντ:
-"Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην μπορεί να κάνει περισσότερα από όσα νομίζει ότι μπορεί να κάνει".
-"Η αποτυχία είναι απλώς η ευκαιρία να αρχίσουμε ξανά και αυτήν τη φορά να φερθούμε πιο έξυπνα".
-"Καμιά δουλειά δεν είναι σκληρή αν τη μοιράσεις σε μικρότερες".
-"Αν υπάρχει ένα μυστικό της επιτυχίας, αυτό βρίσκεται στην ικανότητα να καταλαβαίνεις την οπτική γωνία του άλλου και να βλέπεις τα πράγματα το ίδιο καθαρά από τη δική του γωνιά όπως ακριβώς και από τη δική σου".
-"Εμπόδια είναι τα τρομακτικά πράγματα που βλέπεις όταν τα μάτια σου δεν είναι προσηλωμένα στο σκοπό σου".
-"Ποιότητα θα πει να το κάνεις σωστά όταν κανείς δεν προσέχει".
-"Είναι σίγουρο ότι οι πολίτες της χώρας δεν καταλαβαίνουν το τραπεζικό σύστημα. Γιατί αν το καταλάβαιναν πιστεύω ότι θα γινόταν επανάσταση πριν από το επόμενο πρωί".
-"Ιδεαλιστής είναι εκείνος που βοηθά τους άλλους να πιάσουν την καλή".
-"Όταν όλα μοιάζουν να είναι εναντίον σου, να θυμάσαι ότι το αεροπλάνο ταξιδεύει κόντρα στον άνεμο δεν πηγαίνει μαζί του".
-"Το να σκέφτεσαι είναι η σκληρότερη δουλειά που υπάρχει και αυτός είναι ο λόγος που τόσοι λίγοι το τολμούν".
*[Με πληροφορίες από: "H Νεωτερικότητα Σήµερα", (εκδόσεις Σαββάλας), "Πόσο "Μοντέρνοι" είναι οι "Καιροί" του Τσάρλι Τσάπλιν; Το φορντιστικό και το μεταφορντιστικό μοντέλο παραγωγής (δημοσίευση στο Intellectum.org)]
Πηγή
