Η Ελευσίνα, όπως είναι γνωστό, ήταν γνωστή κατά την αρχαιότητα για το ιερό της Δήμητρας και για τα μυστήρια που τελούνταν εκεί, ενώ και σήμερα αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς τόπους της χώρας για τα ερείπια του ιερού της, που διατηρούνται σε καλή κατάσταση. (1)
Η παράδοση σχετικά με τις απαρχές και την καθιέρωση της λατρείας της Δήμητρας στην Ελευσίνα κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους διασώθηκε στον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα, ποίημα που, όπως γενικά πιστεύεται, γράφτηκε γύρω στο 600 π.Χ., αλλά χωρίς αμφιβολία πρόκειται για παλαιότατο, εγκωμιαστικό ποίημα της Δήμητρας, που απαγγελλόταν στη διάρκεια της γιορτής των μυστηρίων.
Σ’ αυτόν ύμνο αναφέρεται ότι η θεά, επειδή είχε οργιστεί που ο Πλούτων, ο θεός του Άδη, άρπαξε την κόρη της Περσεφόνη με τη συγκατάθεση του Δία, έφυγε από τον Όλυμπο, περιπλανήθηκε αναζητώντας την μάταια για εννέα ημέρες και νύχτες και τελικά έφτασε στην Ελευσίνα, μεταμορφωμένη σε γριά.
Εκεί, η Δήμητρα, κουρασμένη και λυπημένη, κάθισε κοντά στο Καλλίχορον φρέαρ, όπου τη συνάντησαν οι κόρες του βασιλιά Κελεού, την πήραν στα ανάκτορα και την περιποιήθηκαν.
Η θεά, ικανοποιημένη από την καλή υποδοχή και τη φιλοξενία, ανέλαβε να αναθρέψει τον μικρό Δημοφώντα, γιο του βασιλιά, και θέλησε να τον κάνει αθάνατο· γι’ αυτό, την ημέρα τον έχριε με τη θεϊκή αμβροσία και τη νύχτα τον σκέπαζε με φωτιά!
ΣΤΗ ΦΩΤΙΑ!..
Η βασίλισσα Μετάνειρα, κατάπληκτη από την υπερφυσική ανάπτυξη του παιδιού της, παραφύλαξε μια νύχτα και, όταν είδε τη Δήμητρα να βάζει τον γιο της στη φωτιά, φοβήθηκε και έβαλε τις φωνές.
Η Δήμητρα, εξοργισμένη από τις κραυγές και τους θρήνους της βασίλισσας, εγκατέλειψε αμέσως τη βασιλική κατοικία, αφήνοντας ανολοκλήρωτο το έργο της. Δεν ξέχασε, όμως, τους κατοίκους και τους άρχοντες της Ελευσίνας., που την είχαν φιλοξενήσει τόσο πρόθυμα. Φανέρωσε την ταυτότητά της και τους ζήτησε να χτίσουν ναό και βωμό προς τιμήν της, κάτω από την πόλη κοντά στο τείχος, στο ύψωμα πάνω από το Καλλίχορον φρέαρ· συγχρόνως τους δίδαξε τη λατρεία της και τους εμπιστεύτηκε τη θρησκεία των μυστηρίων, αξιώνοντας συνάμα αυστηρότατη μυστικότητα.
Η βασίλισσα Μετάνειρα, κατάπληκτη από την υπερφυσική ανάπτυξη του παιδιού της, παραφύλαξε μια νύχτα και, όταν είδε τη Δήμητρα να βάζει τον γιο της στη φωτιά, φοβήθηκε και έβαλε τις φωνές.
Η Δήμητρα, εξοργισμένη από τις κραυγές και τους θρήνους της βασίλισσας, εγκατέλειψε αμέσως τη βασιλική κατοικία, αφήνοντας ανολοκλήρωτο το έργο της. Δεν ξέχασε, όμως, τους κατοίκους και τους άρχοντες της Ελευσίνας., που την είχαν φιλοξενήσει τόσο πρόθυμα. Φανέρωσε την ταυτότητά της και τους ζήτησε να χτίσουν ναό και βωμό προς τιμήν της, κάτω από την πόλη κοντά στο τείχος, στο ύψωμα πάνω από το Καλλίχορον φρέαρ· συγχρόνως τους δίδαξε τη λατρεία της και τους εμπιστεύτηκε τη θρησκεία των μυστηρίων, αξιώνοντας συνάμα αυστηρότατη μυστικότητα.
ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ..
Για
την εισαγωγή της λατρείας της Δήμητρας στην Ελευσίνα υπάρχουν και άλλοι
μύθοι με ορισμένες παραλλαγές. Ωστόσο, η πιο διαδεδομένη και αποδεκτή
ήταν αυτή που αναφέρεται στον Ομηρικό Ύμνο, στον οποίο καθορίζεται και η
θέση όπου χτίστηκε ο ναός, η οποία ανταποκρίνεται απόλυτα στην
τοπογραφία του ιερού, «...άγε μοι νηόν τε μέγαν και βωμόν υπ’ αυτώ,
τευχόντων πας δήμος υπαί πόλιν αιπύ τε τείχος, Καλλιχόρου καθύπερθεν,
επί προύχοντι κολωνώ».
Πράγματι, ο «προύχων κολωνός», στον οποίο χτίστηκε ο ναός, ταυτίζεται με το ψηλό φυσικό άνδηρο που βρισκόταν κάτω από την πόλη και πάνω από το Καλλίχορον φρέαρ· δηλαδή με τη θέση όπου αργότερα χτίστηκε το Τελεστήριο, ο ειδικός και μοναδικός ναός της Δήμητρας.
Εκεί ακριβώς, κάτω από το δάπεδο του Τελεστηρίου, αποκαλύφθηκαν τα ερείπια ενός μυκηναϊκού κτίσματος, η σημασία του οποίου είναι αναμφισβήτητη για την ιστορία του ιερού της Ελευσίνας. Τα ερείπια που αποκαλύφθηκαν επέτρεψαν την αποκατάσταση του σχεδίου ενός μεγάρου, που αποτελούσε τη συνηθισμένη κατοικία των ανθρώπων της εποχής. (3)
Λένε πως ένα στοιχείο που αποδεικνύει ότι το μέγαρο αυτό χρησίμευε ως κατοικία είναι τα τρία μεγάλα δωμάτια στη βόρεια πλευρά του, που χτίστηκαν αργότερα και τα οποία ασφαλώς δεν θα είχαν θέση εκεί αν το κτίσμα ήταν ναός. Εφόσον, όμως, η θέση της κατοικίας των Κηρύκων, ο οίκος των Κηρύκων όπως αναφέρεται στη μεγάλη επιγραφή της λογοδοσίας των επιστατών του ελευσινιακού ιερού του έτους 329/8 π.Χ., εντοπίζεται στη βόρεια πλευρά του λόφου, Δ του σπηλαίου του Πλούτωνα, το μέγαρο πρέπει να ταυτιστεί με την κατοικία των Ευμολπιδών, οι οποίοι κατείχαν τα ανώτατα ιερατικά αξιώματα στην ελευσινιακή θρησκεία.
Στον Ομηρικό Ύμνο, άλλωστε, το όνομα του Ευμόλπου συνδέεται άμεσα με τη λατρεία της Δήμητρας και τον ναό της. Ο αρχηγός των Ελευσινίων, στους πολέμους του εναντίον του Ερεχθέα, του βασιλιά της Αθήνας, είναι γιος του Ποσειδώνα, ενώ η θρακική καταγωγή του μας επιτρέπει να υποθέσουμε και τον τόπο προέλευσης της λατρείας.
Πράγματι, ο «προύχων κολωνός», στον οποίο χτίστηκε ο ναός, ταυτίζεται με το ψηλό φυσικό άνδηρο που βρισκόταν κάτω από την πόλη και πάνω από το Καλλίχορον φρέαρ· δηλαδή με τη θέση όπου αργότερα χτίστηκε το Τελεστήριο, ο ειδικός και μοναδικός ναός της Δήμητρας.
Εκεί ακριβώς, κάτω από το δάπεδο του Τελεστηρίου, αποκαλύφθηκαν τα ερείπια ενός μυκηναϊκού κτίσματος, η σημασία του οποίου είναι αναμφισβήτητη για την ιστορία του ιερού της Ελευσίνας. Τα ερείπια που αποκαλύφθηκαν επέτρεψαν την αποκατάσταση του σχεδίου ενός μεγάρου, που αποτελούσε τη συνηθισμένη κατοικία των ανθρώπων της εποχής. (3)
Λένε πως ένα στοιχείο που αποδεικνύει ότι το μέγαρο αυτό χρησίμευε ως κατοικία είναι τα τρία μεγάλα δωμάτια στη βόρεια πλευρά του, που χτίστηκαν αργότερα και τα οποία ασφαλώς δεν θα είχαν θέση εκεί αν το κτίσμα ήταν ναός. Εφόσον, όμως, η θέση της κατοικίας των Κηρύκων, ο οίκος των Κηρύκων όπως αναφέρεται στη μεγάλη επιγραφή της λογοδοσίας των επιστατών του ελευσινιακού ιερού του έτους 329/8 π.Χ., εντοπίζεται στη βόρεια πλευρά του λόφου, Δ του σπηλαίου του Πλούτωνα, το μέγαρο πρέπει να ταυτιστεί με την κατοικία των Ευμολπιδών, οι οποίοι κατείχαν τα ανώτατα ιερατικά αξιώματα στην ελευσινιακή θρησκεία.
Στον Ομηρικό Ύμνο, άλλωστε, το όνομα του Ευμόλπου συνδέεται άμεσα με τη λατρεία της Δήμητρας και τον ναό της. Ο αρχηγός των Ελευσινίων, στους πολέμους του εναντίον του Ερεχθέα, του βασιλιά της Αθήνας, είναι γιος του Ποσειδώνα, ενώ η θρακική καταγωγή του μας επιτρέπει να υποθέσουμε και τον τόπο προέλευσης της λατρείας.
ΠΩΣ ΓΙΝΟΤΑΝ Η ΛΑΤΡΕΙΑ
Σχετικά
με τα μυστήρια, είναι γνωστό πως, από την εποχή καθιερώθηκαν ως
πανελλήνια λατρεία, γιορτάζονταν δύο φορές τον χρόνο: τον μήνα
Aνθεστηριώνα (σημερινό Μάρτιο) τα λεγόμενα Μικρά Μυστήρια και τον
Βοηδρομιώνα (Σεπτέμβριο) τα Μεγάλα Μυστήρια.
Οι ιεροπραξίες της άνοιξης, οι οποίες χαρακτηρίζονταν κυρίως από διάφορους καθαρμούς, τελούνταν στην Αθήνα, στη θέση Άγρες κοντά στον Ιλισό, όπου υπήρχε ιερό της Δήμητρας. Θεωρούνταν προπαρασκευή για τα Μεγάλα Μυστήρια, τα οποία διαρκούσαν εννέα ημέρες, δηλαδή όσες είχε περιπλανηθεί η Δήμητρα αναζητώντας την Περσεφόνη.
Την πρώτη ημέρα, στις 14 Βοηδρομιώνα, μετέφεραν τα μυστικά ιερά της Δήμητρας από το άδυτο του Τελεστηρίου στην Αθήνα και τα τοποθετούσαν στο Ελευσίνιο, το ιερό της Δήμητρας κάτω από την Ακρόπολη. Την επομένη, στην Αγορά της Αθήνας, μπροστά από την περίφημη Ποικίλη Στοά, ο ιεροφάντης και ο κήρυκας ανήγγελλαν την έναρξη της γιορτής. Η 16η, η 17η και η 18η ημέρα ήταν αφιερωμένες σε διάφορες θυσίες και εξαγνισμούς. Το λαμπρότερο μέρος του εορτασμού αποτελούσε η 19η ημέρα, η οποία περιλάμβανε και την επιστροφή στην Ελευσίνα.
Ο ιεροφάντης έπαιρνε πάλι τα ιερά από το Ελευσίνιο και με το άγαλμα του Ίακχου επικεφαλής ξεκινούσε νωρίς το πρωί η πορεία της πομπής, που από την Ιερά οδό, μήκους 22 χλμ., έφτανε στην Ελευσίνα. μετά τη δύση του ήλιου. Η επόμενη ημέρα ήταν αφιερωμένη στη μεγάλη θυσία στη Δήμητρα και στους άλλους ελευσίνιους θεούς.
Τις δύο τελευταίες νύχτες, της 21ης και 22ης Βοηδρομιώνα, τελούσαν μέσα στο Τελεστήριο το σπουδαιότερο μέρος της γιορτής: τις μυστικές τελετές, το απόρρητο των μυστηρίων, για τα οποία σχεδόν τίποτε δεν είναι γνωστό, αφού κανένας αρχαίος συγγραφέας δεν τόλμησε να γράψει γι’ αυτά!
Γενικά γνωρίζουμε ότι στη διάρκεια των μυστικών τελετών γινόταν κάποια πράξη, τα δρώμενα, ότι λέγονταν μυστικές φράσεις, τα λεγόμενα, και ότι δείχνονταν τα ιερά, τα δεικνύμενα.
Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς μας πληροφορούν, επίσης, ότι οι μύστες έπρεπε να συμμετέχουν στα Μεγάλα Μυστήρια ξανά έναν χρόνο μετά τη μύησή τους, ώστε να γίνουν επόπτες, δηλαδή να αποκτήσουν τον ανώτερο βαθμό της μύησης!
Οι ιεροπραξίες της άνοιξης, οι οποίες χαρακτηρίζονταν κυρίως από διάφορους καθαρμούς, τελούνταν στην Αθήνα, στη θέση Άγρες κοντά στον Ιλισό, όπου υπήρχε ιερό της Δήμητρας. Θεωρούνταν προπαρασκευή για τα Μεγάλα Μυστήρια, τα οποία διαρκούσαν εννέα ημέρες, δηλαδή όσες είχε περιπλανηθεί η Δήμητρα αναζητώντας την Περσεφόνη.
Την πρώτη ημέρα, στις 14 Βοηδρομιώνα, μετέφεραν τα μυστικά ιερά της Δήμητρας από το άδυτο του Τελεστηρίου στην Αθήνα και τα τοποθετούσαν στο Ελευσίνιο, το ιερό της Δήμητρας κάτω από την Ακρόπολη. Την επομένη, στην Αγορά της Αθήνας, μπροστά από την περίφημη Ποικίλη Στοά, ο ιεροφάντης και ο κήρυκας ανήγγελλαν την έναρξη της γιορτής. Η 16η, η 17η και η 18η ημέρα ήταν αφιερωμένες σε διάφορες θυσίες και εξαγνισμούς. Το λαμπρότερο μέρος του εορτασμού αποτελούσε η 19η ημέρα, η οποία περιλάμβανε και την επιστροφή στην Ελευσίνα.
Ο ιεροφάντης έπαιρνε πάλι τα ιερά από το Ελευσίνιο και με το άγαλμα του Ίακχου επικεφαλής ξεκινούσε νωρίς το πρωί η πορεία της πομπής, που από την Ιερά οδό, μήκους 22 χλμ., έφτανε στην Ελευσίνα. μετά τη δύση του ήλιου. Η επόμενη ημέρα ήταν αφιερωμένη στη μεγάλη θυσία στη Δήμητρα και στους άλλους ελευσίνιους θεούς.
Τις δύο τελευταίες νύχτες, της 21ης και 22ης Βοηδρομιώνα, τελούσαν μέσα στο Τελεστήριο το σπουδαιότερο μέρος της γιορτής: τις μυστικές τελετές, το απόρρητο των μυστηρίων, για τα οποία σχεδόν τίποτε δεν είναι γνωστό, αφού κανένας αρχαίος συγγραφέας δεν τόλμησε να γράψει γι’ αυτά!
Γενικά γνωρίζουμε ότι στη διάρκεια των μυστικών τελετών γινόταν κάποια πράξη, τα δρώμενα, ότι λέγονταν μυστικές φράσεις, τα λεγόμενα, και ότι δείχνονταν τα ιερά, τα δεικνύμενα.
Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς μας πληροφορούν, επίσης, ότι οι μύστες έπρεπε να συμμετέχουν στα Μεγάλα Μυστήρια ξανά έναν χρόνο μετά τη μύησή τους, ώστε να γίνουν επόπτες, δηλαδή να αποκτήσουν τον ανώτερο βαθμό της μύησης!
Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Από
την παλαιοχριστιανική Ελευσίνα σώζονται τα ερείπια σημαντικής βασιλικής
του 5ου αι. μ.Χ., ΒΑ της αυλής του αρχαίου ιερού, στη σημερινή πλατεία.
Μάλιστα, πάνω στο ιερό βήμα είχε χτιστεί ένα εκκλησάκι του Αγίου Ζαχαρία, το οποίο είναι τρίκλιτο, με νάρθηκα και εξωνάρθηκα και με τετράγωνο βαπτιστήριο (μικρασιατικού τύπου), που περιβάλλεται από διαδρόμους και συνδέεται με το αποδυτήριο και το φωτιστήριο!
Η βασιλική αυτή ξεχωρίζει αφενός γιατί χάρη στα πλατιά πλάγια κλίτη το σχήμα της κάτοψής της πλησιάζει στο τετράγωνο, αφετέρου επειδή τόσο για τις κολόνες που χωρίζουν τα κλίτη όσο και για τη δομή των τοίχων έχει χρησιμοποιηθεί το αρχαίο υλικό από τα γειτονικά ερείπια του ιερού!
Από το δάπεδό της προέρχεται το περίφημο ανάγλυφο που φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας και εικονίζει τη Δήμητρα, τον Τριπτόλεμο (4) και την Περσεφόνη. Αποτελούσε μέρος της πλακόστρωσης του νάρθηκα με το ανάγλυφο στραμμένο προς τα κάτω, γεγονός στο οποίο οφείλεται η άριστη διατήρησή του
Μάλιστα, πάνω στο ιερό βήμα είχε χτιστεί ένα εκκλησάκι του Αγίου Ζαχαρία, το οποίο είναι τρίκλιτο, με νάρθηκα και εξωνάρθηκα και με τετράγωνο βαπτιστήριο (μικρασιατικού τύπου), που περιβάλλεται από διαδρόμους και συνδέεται με το αποδυτήριο και το φωτιστήριο!
Η βασιλική αυτή ξεχωρίζει αφενός γιατί χάρη στα πλατιά πλάγια κλίτη το σχήμα της κάτοψής της πλησιάζει στο τετράγωνο, αφετέρου επειδή τόσο για τις κολόνες που χωρίζουν τα κλίτη όσο και για τη δομή των τοίχων έχει χρησιμοποιηθεί το αρχαίο υλικό από τα γειτονικά ερείπια του ιερού!
Από το δάπεδό της προέρχεται το περίφημο ανάγλυφο που φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας και εικονίζει τη Δήμητρα, τον Τριπτόλεμο (4) και την Περσεφόνη. Αποτελούσε μέρος της πλακόστρωσης του νάρθηκα με το ανάγλυφο στραμμένο προς τα κάτω, γεγονός στο οποίο οφείλεται η άριστη διατήρησή του
ΟΙ ΔΙΚΕΣ ΜΑΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΕΣ!..
Μέσα
στο βιβλίο μας «Ιησούς Χριστός: Ελληνισμός-Χριστιανισμός» κάνουμε
ορισμένες αποκαλύψεις, που αξίζει τον κόπο να τις πληροφορηθούν οι
αναγνώστες, αφού, μεταξύ άλλων, γράφουμε τα εξής:.
«Πολλές, αλήθεια, ομοιότητες υπάρχουν μεταξύ ελληνισμού και χριστιανισμού, που δεν εστιάζονται μόνο σε θέματα ιστορικών γεγονότων, αλλά και συμβόλων ή άλλων πραγμάτων. Μία εξ αυτών είναι και η σχέσις Ελευσίνιων ( και όχι μόνον) Μυστηρίων με τα λεγόμενα Μυστήρια της Εκκλησίας μας και τις Χριστιανικές τελετές εις τους Ορθοδόξους Ναούς.
Η κυριαρχούσα μορφή των Ελευσινίων Μυστηρίων ήταν, ασφαλώς η Δήμητρα, η οποία είναι η Μήτηρ – Γη και εν προκειμένω η μητέρα των καρπών. Η Δήμητρα είναι η μητέρα της Περσεφόνης, την οποίαν ο Πλούτων απήγαγε και μετέφερε, ως σύζυγόν του, εις το βασίλειό του. Η μητέρα θρηνεί για την απώλειαν της θυγατρός της και φθάνει εις την Ελευσίνα όπου, με προτροπήν της, ο λαός οικοδομεί ένα ναόν προς τιμήν της. Εν συνεχεία προκαλεί μίαν ξηρασίαν της γης και των καρπών αυτής. Τέλος, ο Ζευς υπό χωρεί εις τις παρακλήσεις της και αποστέλλει τον Ερμήν για να σώση την Περσεφόνην, η οποία είχε ήδη φάγει τους καρπούς του ροδιού, τους οποίους είχε δώσει ο σύζυγός της.
Τούτο απέκλεισε την πλήρην σωτηρίαν της και την επαναφοράν της εις την γην των ζώντων. Έγινε, όμως ένας συμβιβασμός: Φθινόπωρο και Χειμώνα η Περσεφόνη θα ζη με τον Πλούτωνα εις τον Κάτω Κόσμον και τις άλλες εποχές, Άνοιξη και Θέρος, θα ζη με την μητέρα της εις τον Άνω Κόσμον.
Η ως άνω μυθική διήγησις, αναφερόμενη εις την εποχικήν ανάπτυξιν και παρακμήν είναι, βεβαίως, προφανής.
Αλλά, εκείνο το οποίο καθιστά αυτήν μίαν μυστηριακήν θρησκείαν είναι (όπως λέει και ο Επίσκοπος Κατάνης): «η περαιτέρω αναφορά της εις τον ανθρώπινον θάνατον και την αθανασίαν της ψυχής. Τα Ελευσίνια Μυστήρια ετόνιζον τις ηθικές αξίες της ζωής και την ανάγκην δια τους ζώντας όπως διέλθουν μέσα εις το φως της αιωνιότητος.»
Αλλά δεν είναι μόνο τα Ελευσίνια Μυστήρια τα οποία είχαν παρόμοιες μεταφυσικές ανησυχίες με τον Χριστιανισμόν. Ήσαν και τα Δελφικά Μυστήρια, τα οποία εδάνεισαν με τον τρόπον τους στοιχεία εις τον Χριστιανισμόν. Οι αρχαίοι ναοί έχουν πολλά κοινά σημεία με τους χριστιανικούς (βωμούς, θυσιαστήρια, ιερά, κ.λ.π.) ενώ και σε τελετουργικά στοιχεία ομοιάζουν μεταξύ τους σε πολλές μορφές.
Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ομοιότης των αρχαίων ελληνικών θεάτρων με τους χριστιανικούς ναούς από πλευράς δομήσεως, αρχιτεκτονικών χώρων κ.τ.λ. ενώ οι πάντες μένουν άναυδοι και έκπληκτοι μπροστά εις την εκπληκτικήν ομοιότητα των συντελεστών των αρχαίων ελληνικών έργων με τους λειτουργούς της σημερινής Εκκλησίας (χοροί- ψάλτες- ιεροφάντες- ιερείς κ.λ.π.)
Ακόμη και τα άμφια των σημερινών ιερέων έχουν πολλά κοινά σημεία με αυτά που φορούσαν οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων, με τους ηθοποιούς των θεάτρων και τους σημερινούς ιερωμένους εντός των ναών. Ο Αισχύλος, όπως είναι γνωστό κατηγορήθηκε και εξεδιώχθη, ίσως, επειδή απεκάλυψε τι φορούσαν οι ιερείς των Ελευσίνιων Μυστηρίων- κάτι που πιθανώς του εστοίχισε τον θάνατον, αν και λένε ότι τον εσκότωσε μία χελώνα που άφησε ένας αετός… (Ίδε: Ιακώβου (Γεωργίου) Πηλίλη: Η Θρησκεία των Αρχαίων Ελλήνων, σελ. 55).
Εις ένα έργο που είχε εκδοθεί το 1896 με την ευκαιρία των Ολυμπιακών Αγώνων από τον Θ. Ι. Λεφάκη (Δομίνου) υπό τον τίτλον: «Μελέτη επί των Ελευσίνιων Μυστηρίων και των Μαντείων», αναφερόμενος εις τα Μείζονα Μυστήρια, δεδομένου ότι υπήρχαν και τα Ελάσσονα Μυστήρια, γράφει εις μίαν υποσημείωσίν του τα εξής:
«Τα εν τη κίστη περικλειόμενα χρυσά μήλα ήσαν: Το μήλον της πεύκης (σύμβολον της γονιμότητος, της γενέσεως) ο σπειροειδής όφις (σύμβολον της παγκοσμίου εξελίξεως της ψυχής: της εν τη όλη δηλ. πτώσεως αυτής και της δια του πνεύματος απολυτρώσεως), το ωόν (υπενθυμίζον την σφαίραν ή την θείαν τελειότητα, ήτις είναι ο σκοπός του ανθρώπου.)
Εκ των τριών τούτων συμβόλων της αρχαίας αποκρύφου επιστήμης εγένετο χρήσις των μεν δύο εν τη Παλαιά Γραφή παρά των διακατόχων της εσωτερικής κατά παράδοσιν μωσαϊκής διδασκαλίας, του δε τρίτου, του χρυσού δηλαδή ωού, παρά της χριστιανικής θρησκείας (ως ημείς τουλάχιστον νομίζομεν) των κοκκίνων πασχαλινών αυγών και των χρυσών τοιούτων του Πατριαρχείου».
Και πιο κάτω, αναφερόμενος εις τους υποψήφιους μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων, γράφει:
«Μετέβαινον είτα εις αίθουσαν μεγάλην, περιφερή και ασθενώς φωτιζομένην. Εις το κέντρον είς κίων, εν ορειχάλκινον δένδρον ούτινος το μεταλλικόν φύλλωμα εξαπλούται επί της οροφής απάσης. Εις το φύλλωμα τούτο προσήρτηνται χίμαιραι, γοργόνες, άρπυιαι, βόες, στρύγες κ.λ.π. εικόνες λαλούσαι περί των επιγείων δεινών, περί των κατά του ανθρώπου εκμενομένων δαιμόνων. Τα θηρία ταύτα φαίνονται παραφυλάσσοντα την λείαν των. Υπό το δένδρον κάθηται επί μεγαλοπρεπούς θρόνου ο Αϊδωνεύς- Πλούτων, φέρων πορφύραν, κρατών την τρίαιναν και έχων το μέτωπο σύνοφρυ. Υπ’ αυτόν η νευρή˙ παρ’ αυτόν, τον ουδέποτε μειδιώντα θεόν του Άδου, η σύζυγός του, η μεγάλη, η ραδινή Περσεφόνη. Οι μύσται την αναγνωρίζουσιν υπό τα χαρακτηριστικά της ιεροφάντιδος, της υποκριθείσης την Θεάν κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια (…) Δεν είναι πλέον η Παρθένος του σπηλαίου˙ ήδη γινώσκει τον του κάτω κόσμου βίον και δεινοπαθεί. Βασιλεύει επί κατωτέρων δυνάμεων είναι υπερτάτη μεταξύ των νεκρών, αλλά ξένη εν τη επικρατεία της. Αμυδρόν υπομειδίαμα διαφαίνεται επί του προσώπου της. Αμυδρόν υπομειδίαμα διαφαίνεται επί του προσώπου της. Α! εν τω υπομειδιάματι τούτω εγκλείεται η γνώσις του Καλού και του Κακού, το ανέκφραστον θέλγητρον της λύπης, της ζησάσης και βωβής λύπης. Η δεινοπάθεια διδάσκει τον οίκτον. Η Περσεφόνη υποδέχεται μετά οικτίρμονος βλέμματος τους νύστας, τους γονυκλινούντας και προσφέροντας στεφάνους εκ Ναρκίσων. Τότε αναλάμπει εις τους οφθαλμούς της φλοξ τεθνηκυϊα, ελπίς απωλεσθείσα, ανάμνησις αφεστηκυία του ουρανού!...»
Εις όλα όσα αναφέρθησαν, ο καλόπιστος αναγνώστης διαπιστώνει ότι όχι μόνον τα πασχαλινά και τα πατριαρχικά αυγά, αλλά και το χριστουγεννιάτικο δένδρο ήσαν αλιευμένα στοιχεία εκ των Ελευσινίων Μυστηρίων. Η διαφορά είναι ότι τότε είχαμε ωά ( τα αυγά που βρήκαμε ήδη και εις την Κοσμογονίαν), ενώ σήμερον τα ωά τα βάφομεν κόκκινα για το Πάσχα ή χρυσά για το Πατριαρχείον τότε το δέντρο των Ελευσίνιων Μυστηρίων το εστολίζαμε με εικόνες που ενεφάνιζαν μυθολογικά πρόσωπα, ενώ σήμερον το χριστουγεννιάτικο δένδρο το στολίζομεν με εικόνες από την Αγίαν Οικογένειαν.
Βρίσκομεν την ευκαιρίαν να πούμε, ότι το χριστουγεννιάτικο δένδρο, που κάποιοι μας λένε ότι μας το έφεραν οι Βαυαροί, όχι μόνον είναι ένα πανάρχαιο ελληνικό βουκολικό έθιμο (ακόμη και σήμερον οι ποιμένες κρεμούν εις τα δένδρα που έχουν τις στάνες των μυζήθρες, καρδάρια κ.λ.π.) αλλά και ένα πανάρχαιο έθιμο των Ελευσίνιων Μυστηρίων, που κάποιοι επί χρόνια αποσιωπούσαν.
Ο γράφων, για το θέμα αυτό έκανε τρεις φορές τηλεοπτικήν εκπομπήν εις το «Ντοκουμέντο της Εβδομάδος» της «ΤΗΛΕΤΩΡΑ» την 26ην Δεκεμβρίου 1995 την 28ην Δεκεμβρίου 1997 (μαζί με τον συνεργάτη του Γεώργιο Κων. Βλαχάκη) και την 27ην Δεκεμβρίου 1998.
Και δεν θα θέλαμε να κάνωμε αναφοράν δια την «Παρθένον του σπηλαίου» των Ελευσίνιων Μυστηρίων, μιας και οι συνειρμοί μας πλέον είναι κάτι περισσότερον από απλοί συλλογισμοί με τις όποιες προεκτάσεις των εις την χριστιανικήν μας διδασκαλίαν, αν θυμηθούμε, βεβαίως και το Κοντάκιον του Ρωμανού του Μελωδού, που ψάλλομεν εις την Εκκλησία κατά την ημέραν των Χριστουγέννων εις ήχον γ΄:
«Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει και η γη το σπήλαιον τω απροσίτω προσάγει, Άγγελοι μετά ποιμένων δοξολογούσι Μάγοι δε μετά αστέρος οδοιπορούσι δι’ ημάς γαρ εγεννήθη Παιδίον νέον ο προ αιώνων Θεός».
«Πολλές, αλήθεια, ομοιότητες υπάρχουν μεταξύ ελληνισμού και χριστιανισμού, που δεν εστιάζονται μόνο σε θέματα ιστορικών γεγονότων, αλλά και συμβόλων ή άλλων πραγμάτων. Μία εξ αυτών είναι και η σχέσις Ελευσίνιων ( και όχι μόνον) Μυστηρίων με τα λεγόμενα Μυστήρια της Εκκλησίας μας και τις Χριστιανικές τελετές εις τους Ορθοδόξους Ναούς.
Η κυριαρχούσα μορφή των Ελευσινίων Μυστηρίων ήταν, ασφαλώς η Δήμητρα, η οποία είναι η Μήτηρ – Γη και εν προκειμένω η μητέρα των καρπών. Η Δήμητρα είναι η μητέρα της Περσεφόνης, την οποίαν ο Πλούτων απήγαγε και μετέφερε, ως σύζυγόν του, εις το βασίλειό του. Η μητέρα θρηνεί για την απώλειαν της θυγατρός της και φθάνει εις την Ελευσίνα όπου, με προτροπήν της, ο λαός οικοδομεί ένα ναόν προς τιμήν της. Εν συνεχεία προκαλεί μίαν ξηρασίαν της γης και των καρπών αυτής. Τέλος, ο Ζευς υπό χωρεί εις τις παρακλήσεις της και αποστέλλει τον Ερμήν για να σώση την Περσεφόνην, η οποία είχε ήδη φάγει τους καρπούς του ροδιού, τους οποίους είχε δώσει ο σύζυγός της.
Τούτο απέκλεισε την πλήρην σωτηρίαν της και την επαναφοράν της εις την γην των ζώντων. Έγινε, όμως ένας συμβιβασμός: Φθινόπωρο και Χειμώνα η Περσεφόνη θα ζη με τον Πλούτωνα εις τον Κάτω Κόσμον και τις άλλες εποχές, Άνοιξη και Θέρος, θα ζη με την μητέρα της εις τον Άνω Κόσμον.
Η ως άνω μυθική διήγησις, αναφερόμενη εις την εποχικήν ανάπτυξιν και παρακμήν είναι, βεβαίως, προφανής.
Αλλά, εκείνο το οποίο καθιστά αυτήν μίαν μυστηριακήν θρησκείαν είναι (όπως λέει και ο Επίσκοπος Κατάνης): «η περαιτέρω αναφορά της εις τον ανθρώπινον θάνατον και την αθανασίαν της ψυχής. Τα Ελευσίνια Μυστήρια ετόνιζον τις ηθικές αξίες της ζωής και την ανάγκην δια τους ζώντας όπως διέλθουν μέσα εις το φως της αιωνιότητος.»
Αλλά δεν είναι μόνο τα Ελευσίνια Μυστήρια τα οποία είχαν παρόμοιες μεταφυσικές ανησυχίες με τον Χριστιανισμόν. Ήσαν και τα Δελφικά Μυστήρια, τα οποία εδάνεισαν με τον τρόπον τους στοιχεία εις τον Χριστιανισμόν. Οι αρχαίοι ναοί έχουν πολλά κοινά σημεία με τους χριστιανικούς (βωμούς, θυσιαστήρια, ιερά, κ.λ.π.) ενώ και σε τελετουργικά στοιχεία ομοιάζουν μεταξύ τους σε πολλές μορφές.
Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ομοιότης των αρχαίων ελληνικών θεάτρων με τους χριστιανικούς ναούς από πλευράς δομήσεως, αρχιτεκτονικών χώρων κ.τ.λ. ενώ οι πάντες μένουν άναυδοι και έκπληκτοι μπροστά εις την εκπληκτικήν ομοιότητα των συντελεστών των αρχαίων ελληνικών έργων με τους λειτουργούς της σημερινής Εκκλησίας (χοροί- ψάλτες- ιεροφάντες- ιερείς κ.λ.π.)
Ακόμη και τα άμφια των σημερινών ιερέων έχουν πολλά κοινά σημεία με αυτά που φορούσαν οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων, με τους ηθοποιούς των θεάτρων και τους σημερινούς ιερωμένους εντός των ναών. Ο Αισχύλος, όπως είναι γνωστό κατηγορήθηκε και εξεδιώχθη, ίσως, επειδή απεκάλυψε τι φορούσαν οι ιερείς των Ελευσίνιων Μυστηρίων- κάτι που πιθανώς του εστοίχισε τον θάνατον, αν και λένε ότι τον εσκότωσε μία χελώνα που άφησε ένας αετός… (Ίδε: Ιακώβου (Γεωργίου) Πηλίλη: Η Θρησκεία των Αρχαίων Ελλήνων, σελ. 55).
Εις ένα έργο που είχε εκδοθεί το 1896 με την ευκαιρία των Ολυμπιακών Αγώνων από τον Θ. Ι. Λεφάκη (Δομίνου) υπό τον τίτλον: «Μελέτη επί των Ελευσίνιων Μυστηρίων και των Μαντείων», αναφερόμενος εις τα Μείζονα Μυστήρια, δεδομένου ότι υπήρχαν και τα Ελάσσονα Μυστήρια, γράφει εις μίαν υποσημείωσίν του τα εξής:
«Τα εν τη κίστη περικλειόμενα χρυσά μήλα ήσαν: Το μήλον της πεύκης (σύμβολον της γονιμότητος, της γενέσεως) ο σπειροειδής όφις (σύμβολον της παγκοσμίου εξελίξεως της ψυχής: της εν τη όλη δηλ. πτώσεως αυτής και της δια του πνεύματος απολυτρώσεως), το ωόν (υπενθυμίζον την σφαίραν ή την θείαν τελειότητα, ήτις είναι ο σκοπός του ανθρώπου.)
Εκ των τριών τούτων συμβόλων της αρχαίας αποκρύφου επιστήμης εγένετο χρήσις των μεν δύο εν τη Παλαιά Γραφή παρά των διακατόχων της εσωτερικής κατά παράδοσιν μωσαϊκής διδασκαλίας, του δε τρίτου, του χρυσού δηλαδή ωού, παρά της χριστιανικής θρησκείας (ως ημείς τουλάχιστον νομίζομεν) των κοκκίνων πασχαλινών αυγών και των χρυσών τοιούτων του Πατριαρχείου».
Και πιο κάτω, αναφερόμενος εις τους υποψήφιους μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων, γράφει:
«Μετέβαινον είτα εις αίθουσαν μεγάλην, περιφερή και ασθενώς φωτιζομένην. Εις το κέντρον είς κίων, εν ορειχάλκινον δένδρον ούτινος το μεταλλικόν φύλλωμα εξαπλούται επί της οροφής απάσης. Εις το φύλλωμα τούτο προσήρτηνται χίμαιραι, γοργόνες, άρπυιαι, βόες, στρύγες κ.λ.π. εικόνες λαλούσαι περί των επιγείων δεινών, περί των κατά του ανθρώπου εκμενομένων δαιμόνων. Τα θηρία ταύτα φαίνονται παραφυλάσσοντα την λείαν των. Υπό το δένδρον κάθηται επί μεγαλοπρεπούς θρόνου ο Αϊδωνεύς- Πλούτων, φέρων πορφύραν, κρατών την τρίαιναν και έχων το μέτωπο σύνοφρυ. Υπ’ αυτόν η νευρή˙ παρ’ αυτόν, τον ουδέποτε μειδιώντα θεόν του Άδου, η σύζυγός του, η μεγάλη, η ραδινή Περσεφόνη. Οι μύσται την αναγνωρίζουσιν υπό τα χαρακτηριστικά της ιεροφάντιδος, της υποκριθείσης την Θεάν κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια (…) Δεν είναι πλέον η Παρθένος του σπηλαίου˙ ήδη γινώσκει τον του κάτω κόσμου βίον και δεινοπαθεί. Βασιλεύει επί κατωτέρων δυνάμεων είναι υπερτάτη μεταξύ των νεκρών, αλλά ξένη εν τη επικρατεία της. Αμυδρόν υπομειδίαμα διαφαίνεται επί του προσώπου της. Αμυδρόν υπομειδίαμα διαφαίνεται επί του προσώπου της. Α! εν τω υπομειδιάματι τούτω εγκλείεται η γνώσις του Καλού και του Κακού, το ανέκφραστον θέλγητρον της λύπης, της ζησάσης και βωβής λύπης. Η δεινοπάθεια διδάσκει τον οίκτον. Η Περσεφόνη υποδέχεται μετά οικτίρμονος βλέμματος τους νύστας, τους γονυκλινούντας και προσφέροντας στεφάνους εκ Ναρκίσων. Τότε αναλάμπει εις τους οφθαλμούς της φλοξ τεθνηκυϊα, ελπίς απωλεσθείσα, ανάμνησις αφεστηκυία του ουρανού!...»
Εις όλα όσα αναφέρθησαν, ο καλόπιστος αναγνώστης διαπιστώνει ότι όχι μόνον τα πασχαλινά και τα πατριαρχικά αυγά, αλλά και το χριστουγεννιάτικο δένδρο ήσαν αλιευμένα στοιχεία εκ των Ελευσινίων Μυστηρίων. Η διαφορά είναι ότι τότε είχαμε ωά ( τα αυγά που βρήκαμε ήδη και εις την Κοσμογονίαν), ενώ σήμερον τα ωά τα βάφομεν κόκκινα για το Πάσχα ή χρυσά για το Πατριαρχείον τότε το δέντρο των Ελευσίνιων Μυστηρίων το εστολίζαμε με εικόνες που ενεφάνιζαν μυθολογικά πρόσωπα, ενώ σήμερον το χριστουγεννιάτικο δένδρο το στολίζομεν με εικόνες από την Αγίαν Οικογένειαν.
Βρίσκομεν την ευκαιρίαν να πούμε, ότι το χριστουγεννιάτικο δένδρο, που κάποιοι μας λένε ότι μας το έφεραν οι Βαυαροί, όχι μόνον είναι ένα πανάρχαιο ελληνικό βουκολικό έθιμο (ακόμη και σήμερον οι ποιμένες κρεμούν εις τα δένδρα που έχουν τις στάνες των μυζήθρες, καρδάρια κ.λ.π.) αλλά και ένα πανάρχαιο έθιμο των Ελευσίνιων Μυστηρίων, που κάποιοι επί χρόνια αποσιωπούσαν.
Ο γράφων, για το θέμα αυτό έκανε τρεις φορές τηλεοπτικήν εκπομπήν εις το «Ντοκουμέντο της Εβδομάδος» της «ΤΗΛΕΤΩΡΑ» την 26ην Δεκεμβρίου 1995 την 28ην Δεκεμβρίου 1997 (μαζί με τον συνεργάτη του Γεώργιο Κων. Βλαχάκη) και την 27ην Δεκεμβρίου 1998.
Και δεν θα θέλαμε να κάνωμε αναφοράν δια την «Παρθένον του σπηλαίου» των Ελευσίνιων Μυστηρίων, μιας και οι συνειρμοί μας πλέον είναι κάτι περισσότερον από απλοί συλλογισμοί με τις όποιες προεκτάσεις των εις την χριστιανικήν μας διδασκαλίαν, αν θυμηθούμε, βεβαίως και το Κοντάκιον του Ρωμανού του Μελωδού, που ψάλλομεν εις την Εκκλησία κατά την ημέραν των Χριστουγέννων εις ήχον γ΄:
«Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει και η γη το σπήλαιον τω απροσίτω προσάγει, Άγγελοι μετά ποιμένων δοξολογούσι Μάγοι δε μετά αστέρος οδοιπορούσι δι’ ημάς γαρ εγεννήθη Παιδίον νέον ο προ αιώνων Θεός».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. Βλέπε ειδικό κεφάλαιο στο βιβλίο μας υπό τον τίτλο: «Η “ΕΣ ΑΔΟΥ ΚΑΘΟΔΟΣ” ΤΗΣ ΠΕΡΣΕΦΟΝΗΣ».
2. Βλέπε: Εγκυκλοπαίδεια «Δομή»
3. Κλεισμένο μέσα σε ισχυρό ορθογώνιο περίβολο, διαστάσεων περίπου 18 x 24 μ., είναι πολύ πιθανό πως το μέγαρο αυτό αποτελούσε κατοικία κάποιου άρχοντα από τα πανάρχαια γένη της Ελευσίνας, των Ευμολπιδών ή των Κηρύκων.
4. Τριπτόλεμος: Κατά την ελληνική μυθολογία, θεότητα που σχετίζεται με τη διάδοση της καλλιέργειας της γης. Σύμφωνα με μία εκδοχή ο Τ. ήταν ένας από τους Ελευσίνιους ήρωες που βοήθησαν τη θεά Δήμητρα όταν εκείνη, ψάχνοντας να βρει την κόρη της Περσεφόνη, έφτασε στην Αττική. Ακολούθησαν πολλές εκδοχές του μύθου. Κατ’ άλλη εκδοχή, ο Τ. ήταν γιος του βασιλιά της Ελευσίνας Κελεού και της Μετάνειρας, και μεγαλύτερος αδελφός του Δημοφώντα. Όταν ήταν ακόμη μωρό, τον εμπιστεύτηκαν στη Δήμητρα για τροφό του. Σύμφωνα με άλλους μύθους, ήταν γιος του Ωκεανού και της Γης. Στην Ελευσίνα υπήρχε ιερό του. Το πολλαπλό των εκδοχών για τον Τριπτόλεμο είναι ενδεικτικό της μεγάλης διάδοσης της λατρείας του στην Ελλάδα. (Εγκυκλοπαίδεια «Δομή»).
2. Βλέπε: Εγκυκλοπαίδεια «Δομή»
3. Κλεισμένο μέσα σε ισχυρό ορθογώνιο περίβολο, διαστάσεων περίπου 18 x 24 μ., είναι πολύ πιθανό πως το μέγαρο αυτό αποτελούσε κατοικία κάποιου άρχοντα από τα πανάρχαια γένη της Ελευσίνας, των Ευμολπιδών ή των Κηρύκων.
4. Τριπτόλεμος: Κατά την ελληνική μυθολογία, θεότητα που σχετίζεται με τη διάδοση της καλλιέργειας της γης. Σύμφωνα με μία εκδοχή ο Τ. ήταν ένας από τους Ελευσίνιους ήρωες που βοήθησαν τη θεά Δήμητρα όταν εκείνη, ψάχνοντας να βρει την κόρη της Περσεφόνη, έφτασε στην Αττική. Ακολούθησαν πολλές εκδοχές του μύθου. Κατ’ άλλη εκδοχή, ο Τ. ήταν γιος του βασιλιά της Ελευσίνας Κελεού και της Μετάνειρας, και μεγαλύτερος αδελφός του Δημοφώντα. Όταν ήταν ακόμη μωρό, τον εμπιστεύτηκαν στη Δήμητρα για τροφό του. Σύμφωνα με άλλους μύθους, ήταν γιος του Ωκεανού και της Γης. Στην Ελευσίνα υπήρχε ιερό του. Το πολλαπλό των εκδοχών για τον Τριπτόλεμο είναι ενδεικτικό της μεγάλης διάδοσης της λατρείας του στην Ελλάδα. (Εγκυκλοπαίδεια «Δομή»).
